Ιστορία των Σλάβικων Λαών

1. Εισαγωγή στην ιστορία των Σλαβικών Λαών
2. Βουλγαρία: Καταγωγή Βουλγάρων - Δημιουργία του Πρώτου Βουλγαρικού κράτους - Εκχριστιανισμός των Βουλγάρων – Οι λογοτεχνικές Σχολές της Αχρίδας και της Πρεσλάβας
3. Το κράτος του Σαμουήλ
4. Το Δεύτερο Βουλγαρικό κράτος – Η αίρεση του Βογομιλισμού
5. Εγκατάσταση των Σέρβων στα Βαλκάνια και η δημιουργία του μεσαιωνικού Σερβικού κράτους
6. Το μεσαιωνικό σερβικό κράτος κατά τον 14ο και τον 15ο αι.
7. Το κράτος της Μεγάλης Μοραβίας – Ο εκχριστιανισμός των Σλάβων
8. Το έργο των αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου στη Μεγάλη Μοραβία
9. Το κράτος του Κιέβου
10. Ρωσικές ηγεμονίες (1169-1240)
11. Ιστορία της Βοσνίας κατά τον Μεσαίωνα
12. Ιστορία του Μαυροβουνίου κατά τον Μεσαίωνα
13. Το μεσαιωνικό κροατικό κράτος - Παρουσίαση εργασιών – Επισκόπηση των κυριότερων σημείων του μαθήματος

Διδάσκουσα:

Αγγελική Δεληκάρη, Λέκτορας

Συνεργάτης ανάπτυξης περιεχομένου:

Αλεξάνδρα Αντωνιάδου

Στόχος του μαθήματος είναι καταρχήν η εξοικείωση των φοιτητών με τον κόσμο των Σλάβων, όπως αυτός διαμορφώνεται κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα. Η μετανάστευση των διαφόρων σλαβικών φύλων από την αρχική κοιτίδα τους είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία των τριών μεγάλων σλαβικών ομάδων (Ανατολικών, Δυτικών και Νοτίων Σλάβων) ανάλογα με τον χώρο της εγκατάστασής τους. Οι επαφές των σλαβικών φύλων με τον γηγενή πληθυσμό οδήγησε στην σταδιακή γένεση των πρώτων σλαβικών κρατικών μορφωμάτων. Η επίδραση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας είναι καταλυτική για την πολιτισμική εξέλιξη των Σλάβων. Οι φοιτητές γνωρίζοντας τα γεγονότα που εκτυλίχθηκαν στα σλαβικά κράτη κατά την μεσαιωνική περίοδο και τις σχέσεις τους με τον βυζαντινό και τον δυτικό κόσμο, θα μπορούν να κατανοούν τις εξελίξεις στη νεότερη και σύγχρονη ιστορία των λαών αυτών, καθώς θα διαπιστώνουν ότι διάφορα πολιτικά, ιδεολογικά, κοινωνικά φαινόμενα αλλά και μεταγενέστερες διεκδικήσεις και θεωρίες έχουν τις ρίζες τους στη μεσαιωνική ιστορία των Σλάβων.

Οι φοιτητές που θα ακολουθήσουν την ειδίκευση της Ιστορίας μπορούν να επιλέξουν το μάθημα.

1. Γ. Κατσόβσκα-Μαλιγκούδη, Οι Σλάβοι των Βαλκανίων. Εισαγωγή στην ιστορία και τον πολιτισμό τους, Αθήνα εκδ. Gutenberg 2004.
2. Μ. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Οι Βαλκανικοί Λαοί κατά τους Μέσους Χρόνους, Θεσσαλονίκη εκδ. Βάνιας 1992.
3. Α.–Αι. Ταχιάος, Βυζάντιο, Σλάβοι, Άγιον Όρος. Αναδρομή σε αμοιβαίες σχέσεις και επιδράσεις, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2006. 

Επιπλέον συνιστώμενη βιβλιογραφία:

1. Aitzetmüller, R., (εκδ.), Das Hexaemerondes Exarchen Johannes, τ. 6, Graz 1971.
2. Angelov, D., Les Balkans au Moyen Age: la Bulgarie des Bogomils aux Turcs [VR], London 1978.
3. Avenarius, A., Ο Βυζαντινός πολιτισμός και οι Σλάβοι. Το πρόβλημα της πρόσληψης και του μετασχηματισμού του Βυζαντινού πολιτισμού από τους Σλαβικούς λαούς (από τον 6ο έως τον 12ο αιώνα), Αθήνα 2008 (μετάφραση – επιμέλεια Αγγελική Δεληκάρη).
4. Babić, A., Iz istorije srednjovekovne Bosne, Sarajevo 1972.
5. Bakalov, G., Srednevekovnijat bălgarski vladetel, Sofija 1985.
6. Bakalova, E. - V. Kolarova – P. Popov – V. Todorov, The Ossuary of the Bachkovo Monastery, Plovdiv 2003.
7. Barford, P. M., The Early Slavs. Culture and Society in Early Medieval Eastern Europe, New York  2001.
8. Barford, P. M., “Crisis in the Shadows: Recent Polish Polemic on the Origin of the Slavs”, Slavia Antiqua 44 (2003) 121-155. Full text
9. Βέρρου, Θ., Τοπωνύμια και Διοικητική Κατανομή Οικισμών της Μακεδονίας. Μεταβολές στον 20΄ αιώνα, Θεσσαλονίκη 2008.
10. Božilov, I., Car Simeon Veliki (893-937). Zlatnijat vek na Srednevekovnata Bălgarija, Sofija 1983.
11. Βρυώνης, Σπ., Ιστορία των Βαλκανικών Λαών, Αθήνα χ.χ. Βυζάντιο και Σερβία κατά τον ΙΔ΄ αιώνα [Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Διεθνή Συμπόσια 3], Αθήνα, 1996.
12. Charanis, P., «On the question of the Slavonic Settlements in Greece during the Middle Ages», Byzantinoslavica 10 (1949) 254-258.
13. Charanis, P., «On the question of the Slavic Settlement in the Peloponnesus», Byzantinische Zeitschrift 46 (1953) 91-103.
14. Χατζηϊωάννου, Μ.-Χ., Η ιστορική εξέλιξη των οικισμών στην περιοχή του Αλιάκμονα κατά την Τουρκοκρατία. Ο κώδικας αρ. 201 της Μονής Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Ζάβορδας [Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών 75], Αθήνα 2000.
15. Χρυσός, Ευ., «Zur Grundung des ersten bulgarischen Staates», Cyrillomethodianum 2 (1972) 7-13.
16. Ćirković, S., Istorija srednjovekovne bosanske države, Beograd 1964.
17. Ćirković, S., «Between Kingdom and Empire: Dušan’s State 1346-1355 Reconsidered», στο: Βυζάντιο και Σερβία κατά τον ΙΔ΄αιώνα [ΕΊΕ/ΙΒΕ, Διεθνή Συμπόσια 3], Αθήνα, 1996, σσ. 110-120.
18. Culdescu, St., History of the Medieval Croatia, The Hague 1964.
19. Curta, F., The Making of the Slavs: History and Archaeology of the Lower Danube Region, ca. 500- 700, Cambridge 2001.
20. Curta, F., Southeastern Europe in the Middle Ages, 500-1250, Cambridge 2006.
21. Darden, B. J., “Who were the Sclaveni and where did they come from?” Byzantinische Forschungen 28 (2004) 133-157.
22. Δεληκάρη, Α., Άγιος Γρηγόριος ο Σιναΐτης. Η δράση και η συμβολή του στη διάδοση του Ησυχασμού στα Βαλκάνια. Η σλαβική μετάφραση του Βίου του κατά το αρχαιότερο χειρόγραφο [ΕΚΣ 6], Θεσσαλονίκη 2004.
23. Δεληκάρη, Α., Η Αρχιεπισκοπή Αχριδών κατά τον Μεσαίωνα. Ο ρόλος της ως ενωτικού παράγοντα στην πολιτική και εκκλησιαστική ιστορία των Σλάβων των Βαλκανίων και του Βυζαντίου [ΕΚΣ 12], Θεσσαλονίκη 2014.
24. Δεληκάρη, Α., «Η εικόνα της Μακεδονίας και η έννοια της «Μακεδονικότητας» στου σλαβικούς λαούς της Βαλκανικής κατά τη βυζαντινή περίοδο», στο: Ι. Στεφανίδης – Βλ. Βλασίδης – Ευ. Κωφός (επιμ.), Μακεδονικές Ταυτότητες στο χρόνο. Διεπιστημονικές προσεγγίσεις, Αθήνα, 2008, σσ. 134-184.
25. Δεληκάρη, Α., «Σλαβικές επιδράσεις στον καζά της Χρούπιστας. Η περίπτωση των τοπωνυμίων», στο: Ι. Κολιόπουλος (επιμ.), Όψεις του Άργους Ορεστικού (Χρούπιστας) κατά την τουρκοκρατία (1400-1912), Θεσσαλονίκη 2013, σσ. 166-229.
26. Δρακοπούλου, Ευ., «Η σερβική παρουσία στην Καστοριά τις παραμονές της τουρκικής κατάκτησης», στον τόμο: Βυζάντιο και Σερβία κατά τον ΙΔ΄ αιώνα [Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Διεθνή Συμπόσια 3], Αθήνα 1996, σσ. 88-96.
27. Dujčev, I., «L'Hexaémeron de Jean l'Exarque», Byzantinoslavica 39/2 (1978) 209-223.
28. Dvornik, F., La vie de Saint Grégoire le Décapolite et les Slaves macédoniens au IX siècles, Paris 1926.
29. Ferluga, Ja., Byzantium on the Balkans. Studies on the Byzantine Administration and the Southern Slavs from the VIIth to the XIIth Centuries, Amsterdam 1976.
30. Φιλίππου, Φ. Κ., Το Πρώτο Βουλγαρικό κράτος και η βυζαντινή οικουμενική αυτοκρατορία (681-852). Βυζαντινοβουλγαρικές πολιτικές σχέσεις, Θεσσαλονίκη 2001.
31. Fine, J.V.A., The Early Medieval Balkans. A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century, Ann Arbor 1983.
32. Fine, J.V.A., The Late Medieval Balkans. A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest, Ann Arbor 1987.
33. Fine, J.V.A., The Bosnian Church: Its Place in State and Society from the Thirteenth to the Fifteenth Century: A New Interpretation, London 2007.
34. Franklin, S., Byzantium – Rus – Russia: Studies in the translation of Christian culture, Ashgate 2002.
35. Γαλώνη, Αι., Γεώργιος Βαρδάνης: Συμβολή στη μελέτη του βίου, του έργου και της εποχής του [ΒΚΜ 46], Θεσσαλονίκη 2008.
36. Gautier, P. , Théophylacte d’Achrida Lettres. Introduction, Texte, Traduction et notes [CFHB XVI/2], Thessalonique 1986.
37. Georgieva, N., “Kǎm vǎprosa za počitaneto na knjaz Boris i kato svetec”, στο: Kirilo-Metodievski Studii, τ. 8, Sofija 1991, σσ. 178-188.
38. Gjuzelev, V., Bulgarien zwischen Orient und Okzident, Wien-Köln-Weimar 1993.
39. Γλύκατζη-Αρβελέρ, Ε., Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, Αθήνα 1977 (μτφρ. Τ. Δρακοπούλου).
40. Γόνης, Δ., Ιστορία των Ορθοδόξων Εκκλησιών Βουλγαρίας και Σερβίας, Αθήνα 1999.
41. Güvenç, S. (εκδ.), Atlas of Old and New Toponyms of Northern Greece before and after the Population Exchange/Mübadele Öncesi ve Sonrası Eski ve Yeni Adlari ile Kuzey Yunanistan yer Adlari Atlasi, Κωνσταντινούπολη 2010.
42. Halperin, Ch., Russia and the Golden Horde: the Mongol impact of medieval History, Tauris 1987.
43. Hösch, E., Geschichte der Balkanländer. Von der Fruhzeit bis zur Gegenwart, München 1999.
44. Jenkins, R., “The Peace with Bulgaria (927) Celebrated by Theodore Daphnopates”, στο: Polychronion. Festschrift F. Dolger, Heidelberg, 1966, σσ. 287-303.
45. Jireček, K., Istorija Srba, τ. 1-2, Beograd 1952.
46. Jireček, C.J., Geschichte der Bulgaren, Prag 1876 (ανατύπ. Hildesheim-New York 1977).
47. Καλλιανιώτης, Θ., «Παλαιοί και νέοι οικισμοί της Δυτικής Μακεδονίας: Παρεμβάσεις και προσθήκες», Ελιμειακά 52 (2004) 16-29.
48. Καλινδέρης, Μ., Ο κώδιξ της μητροπόλεως Σισανίου και Σιατίστης (1686-) [Μακεδονική Βιβλιοθήκη 42 ΕΜΣ], Θεσσαλονίκη 1974.
49. Kalopissi-Verti, S., «Aspects of Patronage in Fourteenth-Century Byzantium. Regions under Serbian and Latin rule», στον τόμο: Βυζάντιο και Σερβία, σσ. 363-379.
50. Καραγιαννόπουλος, Ι., Ιστορία Βυζαντινού κράτους, τ. 2: Ιστορία μέσης βυζαντινής περιόδου (565-1081), Θεσσαλονίκη 1993 (5η ανατ.)· τ. 3: Ιστορία υστέρας βυζαντινής περιόδου (1081-1204), μ.1: Τελευταίες λάμψεις (1081-1204), Θεσσαλονίκη 1999.
51. Καραγιαννόπουλος, Ι., Η πολιτική θεωρία των Βυζαντινών, Θεσσαλονίκη 1988.
52. Καραγιαννόπουλος, Ι., «Η βουλγαρική πολιτική στα Βαλκάνια το πρώτο μισό του 13ου αι.», Εγνατία 2 (1990) 11-29.
53. Καραγιαννόπουλος, Ι., Χάρτες Μέσης Βυζαντινής Περιόδου (565-1081), Θεσσαλονίκη 1993.
54. Κίσσας, Σ. Το ιστορικό υπόβαθρο των καλλιτεχνικών σχέσεων Θεσσαλονίκης και Σερβίας. Από το τέλος του ΙΒ΄ αιώνα μέχρι τον θάνατο του κράλη Μιλούτιν (μτφρ. Ε. Ν. Κυριακούδης), Θεσσαλονίκη 2004.
55. Klaić, N., Srednjovekovna Bosna, Zagreb 1989.
56. Κόλια-Δερμιτζάκη, Α., «Η εικόνα των Βουλγάρων και της χώρας τους στις βυζαντινές πηγές του 11ου και 12ου αιώνα», στο: Νικολάου – Τσικνάκης (επιμ.), Βυζάντιο και Βούλγαροι, σσ. 59-89.
57. Κουντουράς, Α., «Ονομασίες των χωριών και πόλεων του νομού Κοζάνης», Ελιμειακά 46 (2001) 3-26.
58. Κουντουράς, Α., «Παλιές και νέες ονομασίες πόλεων και χωριών του νομού Γρεβενών», Ελιμειακά 48 (2002) 66-76.
59. Κυριάκης, Ευ., Βυζάντιο και Βούλγαροι (7^ος-10^ος αι.). Συμβολή στην εξωτερική πολιτική του Βυζαντίου [Ιστορικές Μονογραφίες 13], Αθήνα 1993.
60. Loenertz, R.-J., «Lettre de Georges Bardanès, métropolite de Corcyre au patriarche oecuménique Germain II 1226-1227c.», ΕΕΒΣ 33 (1964) 87-118.
61. Maksimović, Lj., Η εθνογένεση των Σέρβων στον Μεσαίωνα, Αθήνα 1994 (διάλεξη στη σειρά «Η σημερινή βαλκανική κρίση και το ιστορικό της υπόβαθρο. Η δημιουργία των βαλκανικών κρατών» (3 Δεκεμβρίου 1992).
62. Maksimović, Lj., «Το Βυζάντιο και οι Σέρβοι τον 11ο αιώνα: Ζήτημα εσωτερικής ή εξωτερικής πολιτικής της αυτοκρατορίας», στο: Η αυτοκρατορία σε κρίση(;), σσ. 75-85.
63. Μαλιγκούδης, Φ., Σλάβοι στη Μεσαιωνική Ελλάδα, 2η επαυξημένη έκδοση, Θεσσαλονίκη 2013.
64. Μισίου, Δ., «Βυζάντιο: Αυτοκρατορία ή Κράτος;», στο: Θ. Κορρές – Π. Δουκέλλης – Σπ. Σφέτας – Φ. Τολούδη (επιμ.), Ανοιχτοσύνη. Μελέτες προς τιμήν της Βασιλικής Παπούλια, Θεσσαλονίκη 2012, σσ. 237-255.
65. Μουτσόπουλος, Ν. Κ., Βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία της Μακεδονίας. Εκκλησίες του Νομού Φλώρινας, Θεσσαλονίκη 2003.
66. Νικολάου, Κ. – Κ. Τσικνάκης (επιμ.), Βυζάντιο και Βούλγαροι (1018-1185) [Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών. Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών. Διεθνή Συμπόσια 18], Αθήνα 2008.
67. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Μ., Βυζάντιο και Σλάβοι – Ελλάδα και Βαλκάνια (6ος-20ος αι.), Θεσσαλονίκη 2001.
68. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Μ., «Ηγεμονική ιδέα και βυζαντινές επιδράσεις στη Βουλγαρία ως τον εκχριστιανισμό (681-864) (Η μαρτυρία των πρωτοβουλγαρικών επιγραφών)», στο έργο της ίδιας Βυζάντιο και Σλάβοι – Ελλάδα και Βαλκάνια (6ος-20ος αι.), Θεσσαλονίκη 2001, σσ. 105-118.
69. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδιου, Μ., «Η βυζαντινή μνημειακή ζωγραφική στα Βαλκάνια. Ιστορική συγκυρία και πολιτική ιδεολογία, τέλη 12ου-16ος α.», Εώα και Εσπερία. Περιοδικό της Εταιρείας έρευνας των σχέσεων του μεσαιωνικού και νέου Ελληνισμού με τη Δύση 6 (2004-2006) 149-190.
70. Nystazopoulou-Pelekidou, M., «Influences byzantines sur l'idéologie politique des États Balkaniques Médiévaux (XIIIe-XVIIe s.)», στο: M. Koumanoudi – Chr. Maltezou (επιμ.), Dopo le due cadute di Constantinopoli (1204,1453): Eredi ideologici di Bisanzio. Atti del Convegno Internazionale di Studi. Venezia, 4-5 dicembre 2006 [Istituto Ellenico di Studi Bizantini e Postbizantini di Venezia Convegni -12], Venezia 2008, σσ. 185-199 και 305-312.
71. Obolensky, D., The Bogomilis: A Study in Balkan-Neomanichaiesm, University Press 1946.
72. Ostrogorsky, G., «The Byzantine Emperor and the Hierarchical World Order», The Slavonic and East European Review 35/84 (1956) 1-14.
73. Ostrogorski, G., Serska oblast posle Dušanove smrti [Posebna izdanja Vizantinološkog Instituta 9], Beograd 1965. Full text
74. Ostrogorski, G., “The Byzantine Background of the Moravian Mission”, DOP 19 (1965) 3-18. Full text
75. Ostrogorsky, G., «Die byzantinische Staatenhierarchie», στο έργο του ίδιου Zur byzantinischen Geschichte. Ausgewählte kleine Schriften, Darmstadt 1973, σσ. 119-141.
76. Perrie, M., The Cambridge history of Russia, Cambridge 2002.
77. Pirivatrić, Sr., Samuilova država. Obim i karakter [Vizantološki Institut SANU posebna izdanja 21], Beograd 1997.
78. Pirivatrić, Sr., «Τα μετά τον Σαμουήλ», στον τόμο: Κ. Νικολάου – Κ. Τσικνάκης (επιμ.), Βυζάντιο και Βούλγαροι (1018-1185) [Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Διεθνή Συμπόσια 18], Αθήνα 2008, σσ. 51-58.
79. Podskalsky, G., Theologische Literatur des Mittelalters in Bulgarien und Serbien 865-1459, München 2000.
80. Poppe, A., Christian Russia in the making, Ashgate 2007.
81. Prinzing, G., Die Bedeutung Bulgariens und Serbiens in den Jahren 1204-1219 im Zusammenhang mit der Entstehung und Entwicklung der byzantinischen Teilstaaten nach der Einnahme Konstantinopels infolge des 4. Kreuzzuges [Miscellanea Byzantina Monacensia 12], München 1972.
82. Prinzing, G., Demetrii Chomateni Ponemata diaphora [CFHB 38], Berlin-New York 2002.
83. Reinsch. D. – A. Kambylis (εκδ.), Annae Comnenae Alexias [CFHB, Series Berolinensis 40/1], Berlin-New York 2001.
84. Schramm, G., “Venedi, Antes, Sclaveni, Sclavi: Frühe Sammelbezeichnungen für slawische Stämme und ihr geschichtlicher Hintergrund”, Jahrbücher für Geschichte Osteuropas 43 (1995) 161-200. Full text
85. Shepard, J., The expansion of orthodox Europe: Byzantium, the Balkans and Russia, Ashgate 2007.
86. Szmoniewski, B. S., “The Antes: Eastern ‘Brothers’ of the Sclavenes?” στο: F. Curta (επιμ.), Neglected Barbarians [Studies in the Early Middle Ages 32], Turnhut 2010, σσ. 53-82.
87. Terpilovskij, R. V., Slavs in the Dnieper Region in the first half of the first millennium A. D., Lublin 2004.
88. Spuler, B., Die Goldene Horde: die Mongolen in Russland 1223-1502, O. Harrasowitz 1965.
89. Spuler, B., Geschichte der Mongolen nach östlichen und europäischen Zeugnissen des 13. und 14. Jahrhunderts, Artemis Verlag [1968].
90. Srejović, D. κ.ά., Istorija srpskog naroda, τ. 1: Od najstarijih vremena do Maričke bitke (1371), Beograd 1981, 21994.
91. Σταυρίδου-Ζαφράκα, Α., Η συνάντηση Συμεών και Νικόλαου Μυστικού (Αύγουστος 913) στα πλαίσια του βυζαντινοβουλγαρικού ανταγωνισμού, Θεσσαλονίκη 1972.
92. Σταυρίδου-Ζαφράκα, Α., «Η αρχιεπισκοπή Αχρίδος και η αυτοκρατορία της Θεσσαλονίκης», στον τόμο: Α. Αγγελόπουλος (επιμ.), Χριστιανική Μακεδονία. Πελαγονία – Μια άλλη Ελλάδα. Θεσσαλονίκη – Αχρίδα, Θεσσαλονίκη 2004, σσ. 407-421.
93. Σταυρίδου-Ζαφράκα, Α., Νίκαια και Ήπειρος τον 13ο αιώνα. Ιδεολογική αντιπαράθεση στην προσπάθειά τους να ανακτήσουν την αυτοκρατορία [Εταιρεία Βυζαντινών Ερευνών 7], Θεσσαλονίκη 1991, σ. 61-66
94. Σταυρίδου-Ζαφράκα, Α., «Εικόνες από το «Δεσποτάτο» της Ηπείρου», στον τόμο: Διαλέξεις ΙΙ, Ιωάννινα 2004.
95. Stojanovski, A. (εκδ.), Turski Dokumenti za istorijata na makedonskiot narod, τ. 7/1: Opširen popisen defter za kazite Gorica, Biglišta i Hrupišta od 1568/69 godina, Σκόπια 1997.
96. Συμεωνίδη, Χ., Ετυμολογικό λεξικό των νεοελληνικών οικωνυμίων, τ. 1 και 2, Θεσσαλονίκη 2010.
97. Ταχιάος, Α.-Αι., «Το εφήμερο κράτος του Σαμουήλ (976-1018). Τα σχετικά με αυτό προβλήματα», στο έργο του ίδιου Βυζάντιο, Σλάβοι, Άγιον Όρος. Αναδρομή σε αμοιβαίες σχέσεις και επιδράσεις, Θεσσαλονίκη 2006, σσ. 367-387.
98. Tǎpkova-Zaimova, V., Byzance et les Balkans à partirdu VI e siècle. Les mouvements ethniques et les Etats [Variorum Reprints], London 1979.
99. Totev, T., «Preslavskite manastiri, središta na chudožestven život prez IX-X v.», Bekove 9/5 (1980) 46-52.
100. Totev, T., «Nouvelles données archéologiques sur Preslav», Byzantinoslavica 56/3 (1995) [= ΣΤΕΦΑΝΟΣ. Studia byzantina ac slavica VLADIMÍRO VAVŘÍNEK ad annum sexagesimum quintum dedicata] 779-784.
101. Totev, T., «Preslav», στη: Kirilo-metodievska Enciklopedija, τ. 3, σσ. 301-311.
102. Vasiliev, A., “Was Old Russia a Vassal State of Byzantium”, Speculum 7 (1932) 350-360. Full text
103. Vasiljevskij, V., «Epirotica saeculi XIII», VV 3 (1896) [= 1963] 233-299.
104. Wahlgren, St. (εκδ.), Symeonis magistri et logothetae Chronicon [Corpus Fontium Historiae Byzantinae 44/1 Series Berolinensis], Berlin – New York 2006.
105. Werner, R., “Zur Herkunft der Anten. Ein ethnisches und soziales Problem der Spätantike”, στο: W. Eck – H. Galsterer – H. Wolff (επιμ.), Studien zur Antiken Sozialgeschichte. Festschrift F. Vittinghoff,  Köln - Wien 1980, σσ. 573-595.
106. Wozniak, F., The nature of Byzantine foreign policy toword Kievan Russia in the first half of the tenth century. A reassessment, Ann Arbor 1973.
107. Z Ζlatarski, V., “Namerenija v Albanija nadpis s imeto na bǎlg. Knjaz Borisa-Michaila”, Slavia 2 (1923) 61-91.