Γλώσσα του σώματος και λόγος - Η συμβολή του Θεάτρου στην Εκπαιδευτική πράξη

• Οι φοιτητές/απόφοιτοι του τμήματος.
• Ενδιαφερόμενοι για τη θεματική περιοχή.

Διδάσκουσα: Ευαγγελία Παπαγεωργίου, Ε.ΔΙ.Π.

Έκανε το διδακτορικό της στο Τμήμα Θεάτρου του ΑΠΘ. Υπήρξε υπότροφος του Διεθνούς Κέντρου Θεατρικής Ερευνας (C.I.R.T.) της UNESCO. Ειδικεύτηκε στο θέατρο της Κομέντια ντελ ΄Αρτε και στην Θεατρική Εμψύχωση/animation (Σχολή Ειδικών Παρασταστικών Τεχνών "Mimoteatromovimento", Ρώμη). Πτυχιούχος της Δραματικής Σχολής Fersen της Ρώμης, και της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Πανεπιστημίου La Sappienza της Ρώμης. Δίδαξε στα Πανεπιστήμια Κρήτης, Πατρών και ΑΠΘ και σε θεατρικά σεμινάρια/ εργαστήρια στην Ιταλία, Γαλλία και Ελλάδα. Πήρε μέρος σε συνέδρια στην Ελλάδα και τη Δανία. Δημοσίευσε άρθρα στους τομείς των ερευνητικών της ενδιαφερόντων που εστιάζονται στα μη λεκτικά στοιχείά της θεατρικής έκφρασης/επικοινωνίας και της Κομέντια ντελ’ Άρτε, στην έκφραση/ επικοινωνία εκπαιδευτικών και μαθητών/ριών. Έπαιξε (σε) και σκηνοθέτησε θεατρικές παραστάσεις στην Ιταλία, Γαλλία και Ελλάδα.

Συνεργάτης Ανάπτυξης Περιεχομένου: Θεοδώρα Κερμανίδου

Δομή περιεχομένων (course outline):

Μέσω της ενασχόλησης με το θέατρο, οι φοιτητές/τριες (μέλλοντες/ουσες εκπαιδευτικοί) καλλιεργούν την ικανότητα να χειρίζονται αποτελεσματικότερα τον προφορικό λόγο (την ομιλία). Αποκτούν συνείδηση της λειτουργίας της γλώσσας του σώματος, τη βασική ικανότητα να εκφράζονται με αυτή τη γλώσσα. Αποκτούν ευαισθησία σχετικά με την  αποκωδικοποίηση της γλώσσας του σώματος των άλλων και γίνονται έτσι ικανοί να αποκωδικοποιούν και τη γλώσσα του σώματος των παιδιών-μαθητών και μαθητριών τους. Το κυριότερο, καλλιεργούν την ικανότητα να συνδέουν τις παραπάνω εκφραστικές και αντιληπτικές/ενσυναισθητικές τους λειτουργίες, με τη νοητική τους λειτουργία, τον Λόγο.

Αυτό συμβαίνει μέσω της δημιουργίας (επινόησης, ανάπτυξης και αναπαράστασης) θεατρικών χαρακτήρων και των μεταξύ τους σχέσεων, καθώς οι φοιτητές και οι φοιτήτριες επινοούν, κατ’ αρχάς, τρόπους με τους  οποίους οι θεατρικοί χαρακτήρες κινούνται και εκφράζονται σωματικά και φωνητικά, εσωτερικές τους ‘επιθυμίες’, στόχους και εμπόδια που τους παρουσιάζονται, και συνεχίζοντας με την έκφραση/αναπαράστασή τους. Συμβαίνει, ακόμη, καθώς οδηγούνται στο να αναπτύξουν σχέσεις και δράσεις ανάμεσα στους θεατρικούς χαρακτήρες που επινόησαν, επινοώντας/ανακαλύπτοντας το status που κάθε χαρακτήρας έχει σε σχέση με τους άλλους και κατατάσσοντας τον καθέναν απ’ αυτούς σ’ ένα σκαλοπάτι μιας ‘κλίμακας κοινωνικής βαρύτητας’.

Οι τεχνικές που αποκτούν με τις παραπάνω δράσεις, το είδος των ερωτηματικών που τίθενται και των απαντήσεων/επιλογών τους για τη δημιουργία του προσωπικού τους θεατρικού χαρακτήρα/αναπαράσταση ανθρώπου και των σχέσεών του μέσα σε συγκεκριμένα κοινωνικά πλαίσια, προετοιμάζουν τους φοιτητές και τις φοιτήτριες που παρακολουθούν το μάθημα, να μπορούν να δημιουργούν και να ενσαρκώνουν και άλλου είδους θεατρικούς χαρακτήρες, όπως ανθρωπόμορφα πλάσματα, ζώα, αντικείμενα, και ακόμη, φυσικά στοιχεία, σωματίδια, άτομα, μόρια, ενέργειες, χημικές ενώσεις, αριθμούς, σύμβολα κ.λ.π. (και τις σχέσεις τους  μέσα στα συγκεκριμένα πλαίσια λειτουργίας τους).

Η παραπάνω διαδικασία, στην οποία οι φοιτητές και οι φοιτήτριες ασκούνται, τους/τις βοηθά να μετατρέπουν οποιοδήποτε ενότητα ενός μαθήματος (λογοτεχνία, θρησκευτικά, ιστορία, μελέτη περιβάλλοντος, αλλά και φυσική, χημεία, μαθηματικά κ.λ.π.) μιας τάξης του δημοτικού σχολείου, και να οργανώνουν τη διδασκαλία της με τρόπο θεατρικό: Μετατρέπουν το μάθημα που πρέπει να διδαχτεί σε ένα είδος «καμβά», τα στοιχεία που περιέχονται στο μάθημα, σε ποικίλους θεατρικούς χαρακτήρες, και τις λειτουργίες/αλληλεπιδράσεις των στοιχείων αυτών, σε σχέσεις ανάμεσά τους. Στόχος είναι οι μαθητές/τριες να παίζουν τους εκάστοτε «ρόλους» και να αναπαριστούν τις σχέσεις ανάμεσα σ’ αυτούς, εμπεδώνοντας έτσι, με ενεργητικό, ευχάριστο και αποτελεσματικό τρόπο, το περιεχόμενο του μαθήματός τους.

Περιεχόμενα (θέματα) μαθήματος  (topics):

1. Δημιουργία θεατρικών χαρακτήρων.
2. Δημιουργία status - σχέσεων ανάμεσά τους.
3. Μετατροπή μαθήματος σε καμβά και στοιχείων μαθήματος σε θεατρικούς χαρακτήρες και σε λειτουργίες τις οποίες συμμετέχουν.

Με την επιτυχή ολοκλήρωση του μαθήματος ο φοιτητής /ρια θα έχει καλλιεργήσει:

• τη δημιουργική και κριτική σκέψη, τη φωνή, τον λόγο, την κίνηση και την εκφραστική χειρονομία,
• την ικανότητα να επινοεί θεατρικούς χαρακτήρες, περιβάλλοντα και καταστάσεις,
• μέσα και τεχνικές για επινόηση θεατρικού «καμβά» για αυτοσχεδιασμό,
• μέσα και τεχνικές για επινόηση θεατρικού κειμένου,
• τον τρόπο συνεργασίας και θεατρικής αλληλεπίδρασης µε τους άλλους,
• την ικανότητα να επινοεί μαζί με άλλους, µικρές θεατρικές σκηνές που περιέχουν ρόλους, διαλόγους και υποθέσεις,μέσα και τεχνικές για να μετατρέπει το μαθήματος της ημέρας (οποιουδήποτε διδακτικού αντικειμένου, οποιασδήποτε τάξης) στο δημοτικό σχολείο, σε θεατρικό «καμβά» για αυτοσχεδιασμό, με μια ενεργητική/ συμμετοχική/διαδραστική/πολυτροπική διδακτική προσέγγιση, με στόχο την επιτυχή κατανόηση και την εμπέδωσή του.

1. Κοντογιάννη, Άλκηστις, Το βιβλίο της δραματοποίησης, Πεδίο, Αθήνα, 2012 κωδικός στον Εύδοξο 12666117
2. Παπανδρέου Νικηφόρος, Περί θεάτρου, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 1989, κωδικός στον Εύδοξο 17476

Οι εξετάσεις του μαθήματος συνίστανται α) στις παρουσιάσεις ολοκληρωμένων θεατρικών χαρακτήρων, τους οποίους οι φοιτητές και οι φοιτήτριες που συμμετέχουν στο μάθημα δημιουργούν σιγά- σιγά, καθ’ όλη τη διάρκεια του εξαμήνου και, β) στις παρουσιάσεις ολοκληρωμένων διδασκαλιών ενός οιουδήποτε μαθήματος του Δημοτικού, μέσω θεατρικών παρεμβάσεων.

α) Τους  θεατρικούς χαρακτήρες, οι φοιτητές και οι φοιτήτριες, δημιουργούν χρησιμοποιώντας ως υλικό τις θεατρικές επινοήσεις που κάνουν σε κάθε μάθημα, πάνω σε θέματα που δίνονται από την διδάσκουσα, και με την βοήθεια της τελευταίας, ώστε αυτό το θεατρικό υλικό να «συλλεχθεί» σε ένα «ημερολόγιο μαθήματος», να δουλευτεί κατάλληλα, να βελτιωθεί και να ολοκληρωθεί.

Ο τελικός θεατρικός χαρακτήρας κάθε φοιτητή και φοιτήτριας, έτσι, είναι ένας ολοκληρωμένος και αρκετά  σύνθετος ρόλος, που συναποτελείται από στοιχεία των πιο μονοδιάστατων θεατρικών χαρακτήρων-αποτελεσμάτων των επιλογών και επινοήσεών τους, πάνω στα θέματα-κλειδιά που δίνονται,  μάθημα με μάθημα: Αγάλματα, Επαγγέλματα, Ηλικίες, Ασχολίες, Στάση απέναντι στη ζωή, Μάσκες, Κίνηση κυρίαρχου μέλους του σώματος, Ξεπέρασμα εμποδίου, Σωματική ενόχληση, Ζώα, Ανθρωπόμορφα ζώα, Στάτους, Σχέσεις στάτους.  Είναι όλα τα παραπάνω στοιχεία που αντιμετωπίζονται ως το υλικό με το οποίο πλάθουν τον τελικό θεατρικό χαρακτήρα, αθροίζοντάς τα ή επιλέγοντας, εναρμονίζοντας στοιχεία σε συνάφεια μεταξύ τους, συμφιλιώνοντας στοιχεία σε αντίθεση,  και προσπαθώντας να αντιμετωπίζουν τον διαμορφούμενο θεατρικό χαρακτήρα σαν αναπαράσταση ανθρώπου.

β) Η δουλειά αυτή, καθοδηγημένη από την διδάσκουσα, έχει σαν αποτέλεσμα όχι μόνο τον τελικό θεατρικό χαρακτήρα, αλλά και την ανάπτυξη μιας τεχνικής: της τεχνικής να συνθέτεις θεατρικούς χαρακτήρες και να επινοείς θεατρικές σκηνές στις οποίες αυτοί εντάσσονται. Έτσι, οι φοιτητές και οι φοιτήτριες του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης οδηγούνται να εφαρμόσουν την τεχνική αυτή, στην διδακτική πράξη:

Επιλέγουν, σε ομάδες των πέντε ατόμων, ένα οποιοδήποτε μάθημα που πρέπει να διδαχτεί σε κάποια από τις τάξεις του Δημοτικού Σχολείου, εξάγουν, με βάση το περιεχόμενο του μαθήματος, τα στοιχεία εκείνα που πρέπει να διδαχτούν ή συντελούν στη διδασκαλία, όπως, π.χ., ανθρώπινα ή ανθρωπόμορφα πρόσωπα (γλώσσα, λογοτεχνία, ιστορία, μελέτη περιβάλλοντος, θρησκευτικά κ.λ.π.), θεότητες (ιστορία, θρησκευτικά κ.λ.π), στοιχεία της φύσης και φυσικά φαινόμενα (δέντρα, ρυάκια, ποτάμια, λίμνες, θάλασσα, εξάτμιση, σύννεφα, βροχή, χαλάζι, χιόνι κ.λ.π., - μελέτη περιβάλλοντος, φυσική κ.λ.π.), άτομα, μόρια, χημικά στοιχεία και ενώσεις, όργανα αναπνοής ανθρώπων, ζώων και φυτών (μελέτη περιβάλλοντος, φυσική κ.λ.π.), ηλεκτρόνια, πρωτόνια, ηλεκτρικά κυκλώματα, αντιστάσεις, διακόπτες κ.λ.π. (φυσική) κ.λ.π. και τις σχετικές μ’ αυτά, ενέργειες ή συμβάντα.

Κάθε ένα από αυτά τα στοιχεία και τις δράσεις ανάμεσά τους, οι φοιτητές και οι φοιτήτριες, γνώστες της παραπάνω τεχνικής, τα αντιμετωπίζουν, αντίστοιχα, ως θεατρικό χαρακτήρα που διαδρά με άλλους θ. χαρακτήρες-στοιχεία, και ως δράσεις ανάμεσά τους. Ταυτοχρόνως, και σύμφωνα με το μάθημα που πρέπει να διδαχτεί, διαμορφώνουν, με τη βοήθεια της διδάσκουσας, το πλαίσιο μέσα στο οποίο αυτά τα στοιχεία κινούνται και αυτές οι δράσεις λαμβάνουν χώρα, π.χ.: πολλά μόρια νερού συνιστούν ένα σύννεφο, πολλά μόρια νερού συνιστούν τις σταγόνες της βροχής που πέφτουν, ο κρύος άνεμος τις μετατρέπει σε χαλάζι, πολλά ρυάκια καταλήγουν σε ένα ποτάμι, το ποτάμι χύνεται στη θάλασσα κ.λ.π.

Τελικά, παίζουν οι ίδιοι τους θεατρικούς χαρακτήρες- στοιχεία του μαθήματος, τις δράσεις τους και όλο το σκηνοθετημένο αυτό δρώμενο, που είναι, στην ουσία, το μάθημα που επέλεξαν να διδαχτεί. Αποκτούν, έτσι, μια βάση πάνω στην οποία να μπορούν, στο μέλλον, να διαμορφώνουν το μάθημα της ημέρας που θα επιλέξουν, ώστε να οδηγούν και τους δικούς τους μαθητές και μαθήτριες να ενσαρκώνουν τους «θεατρικούς χαρακτήρες»-στοιχεία του μαθήματος, τις δράσεις τους και όλο το μάθημα, καθιστώντας έτσι τη διδασκαλία τους ηδονική για τα παιδιά, και, γι αυτό, πιο αποτελεσματική. Το δρώμενο βελτιώνεται με τη βοήθεια της διδάσκουσας ως την τελική του μορφή.

Την ημέρα της εξέτασης, παρουσιάζεται στην διδάσκουσα και στο κοινό των συμφοιτητών/τριών:

1. κάθε τελικός θεατρικός χαρακτήρας, είτε μεμονωμένα (σε μια επινοημένη θεατρική σκηνή όπου παίζει ένα μόνο άτομο-ο επινοητής του θ. χαρακτήρα), είτε σε διάδραση (σε μια σειρά επινοημένων θ. σκηνών στις οποίες εμφανίζονται όλοι οι θ. χαρακτήρες και στις οποίες παίζουν δύο ή περισσότερα άτομα- οι επινοητές των θεατρικών χαρακτήρων)
2. το δρώμενο-διδασκαλία, στην τελική του μορφή. 

Δεν απαιτούνται προαπαιτούμενες γνώσεις. Απαιτούνται η ενεργητική παρακολούθηση/συμμετοχή. Από τα μέσα περίπου του εξαμήνου απαιτείται και η προετοιμασία/επίδειξη θεατρικών δρώμενων. Στην καλύτερη ανταπόκριση στο μάθημα συμβάλλει θετικά η προηγούμενη παρακολούθηση του μαθήματος «θεατρική αγωγή για έκφραση/επικοινωνία».

Βιβλία - κείμενα (Text/books): 

Θεατρική αγωγή και Θεατροπαιδαγωγική

Τα παρακάτω βιβλία, τα περισσότερα στα ελληνικά ή μεταφρασμένα στα ελληνικά και, ορισμένα, στα αγγλικά ή γαλλικά, αφορούν διάφορες περιοχές θεατρικού/θεατροπαιδαγωγικού ενδιαφέροντος (όπως τα θεατρικά εργαστήρια, ο αυτοσχεδιασμός, η απελευθέρωση του αυθορμητισμού και της φαντασίας, το θέατρο ως διδακτικό μέσον, ως μέσον κοινωνικής ευαισθητοποίησης, ως μέσον ανάπτυξης προσωπικών ικανοτήτων, κ.λ.π.) και περιοχές παιδαγωγικού ενδιαφέροντος (όπως η πολιτισμική-ιστορική θεωρία, η διαπολιτισμικότητα, η βιωματική-επικοινωνιακή και η ομαδοσυνεργατική διδασκαλία, η χαρά στο σχολείο κ.λ.π.), με τις οποίες περιοχές ταυτίζεται, ή έχει συνάφεια, το περιεχόμενο του μαθήματος.

Στα ελληνικά και μεταφρασμένα στα ελληνικά:

• Άλκηστις, Μαύρη αγελάδα, άσπρη αγελάδα, Δραματική Τέχνη στην Εκπαίδευση και διαπολιτισμικότητα, Τόπος, Αθήνα 2008
• Αυδή, Αύρα, Μελίνα Χατζηγεωργίου, Η τέχνη του Δράματος στην Εκπαίδευση: 48 προτάσεις για εργαστήρια θεατρικής αγωγής, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2007
• Δαφέρμος, Μανόλης, Η Πολιτισμική-ιστορική θεωρία του Vygotsky. Φιλοσοφικές-ψυχολογικές-παιδαγωγικές διαστάσεις, Ατραπός, Αθήνα 2002.
• Feldenkrais, Moshe, Ο ικανός εαυτός. Η απελευθέρωση της δυναμικής του σώματος και του νου: Ένας οδηγός για τον αυθορμητισμό, μτφ. Δημήτρης Γιαννόπουλος, Θυμάρι,  Αθήνα, 1996
• Jacques, David, Μάθηση σε ομάδες: Εγχειρίδιο για όσους συντονίζουν ομάδες ενήλικων εκπαιδευομένων, μετ. Νίκη Φίλλιπς, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2004
• Κατσαρίδου, Μάρθα, Η θεατροπαιδαγωγική μέθοδος. Μια πρόταση για τη διδασκαλία της λογοτεχνίας σε διαπολιτισμική τάξη, Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2014
• Κοντογιάννη, Αλκηστις, Το βιβλίο της δραματοποίησης, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1998
• Ματσαγγούρας, Ηλίας, Ομαδοσυνεργατική Διδασκαλία και Μάθηση: για το καθημερινό μάθημα, το ολοήμερο σχολείο και για τα περιβαλλοντικά, τα Πολιτιστικά και Ευρωπαϊκής Συνεργασίας Προγράμματα, Γρηγόρης, Αθήνα, 2004
• Χρυσαφίδης, Κ., Βιωματική-Επικοινωνιακή Διδασκαλία: Η εφαρμογή της μεθόδου Project στο σχολείο, Gutenberg, Αθήνα, 1994

Στα αγγλικά και γαλλικά:

• Boal, Augusto, Legislative Theatre: using performance to make politics, Roatledge, Λονδίνο, 1998
• Βoal, Augusto, Theatre of the Oppressed, Pluto Press, Λονδίνο, 2002 [1979]
• Bolton, Gavin, Drama as Education, an argument for placing drama at the centre of the curriculum, Longman, Έσεξ, 1984
• Cohen Cruz, Mady Shutzman, A Boal companion: dialogues on theatre and cultural politics, Routledge, Λονδίνο, 2007 [1950]
• Freire Paulo, Pedagogy of the Oppressed, Continuum, Νέα Υόρκη 2002
• Kupper, Petra, Robertson, Gwen, The community performance reader, Routlede, 2007
• Needlands &Goode, Structuring Drama Work: A Handbook of Available Forms in Theatre and Drama, Cambridge University Press, Καίμπρητζ, 2000
• Snyders, Georges, La joie à l’ école, PUF, Παρίσι, 1986
• Ο’ Tool, John, The Process of Drama, Negotiating Art and Meaning, Routledge, Λονδίνο 1992
• Spolin, Viola, Improvisation for the theatre, a Handbook of Teaching and Directing Techniques, Northwestern University Press, Evaston Illinois 1969
• Wagner, Betty Jane, Dorothy Heathcote: Drama as a Learning Medium, Heinemann, Λονδίνο, 1999 

Μη λεκτική επικοινωνία:

• Bruner, Jerome, Πράξεις νοήματος, επιμ. Μανώλης Τσαγκαράκης, Αλέξης Ζώτος, μτφ. Ήβη Ρόκου, Γιώργος Καλομοίρης, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1997 [Jerome Bruner, Αcts of meaning]
• Goffman, Erving, The presentation of self in Everyday Life. Doubleday, Νέα Υόρκη, 1959 

Συγγράμματα (επανάληψη):

• Κοντογιάννη, Άλκηστις, Το βιβλίο της δραματοποίησης, Πεδίο, Αθήνα, 2012 κωδικός στον Εύδοξο 12666117
• Παπανδρέου Νικηφόρος, Περί θεάτρου, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 1989, κωδικός στον Εύδοξο 17476

Online readings

Πηγές στο Διαδίκτυο:

• Baldwin, Patrice, μήνυμα της Ημέρας, 27η Νοεμβρίου 2011– Παγκόσμια Ημέρα για το Θέατρο στην Εκπαίδευση, Διεθνής Οργανισμός για το Θέατρο στην Εκπαίδευση (IDEA), Πανελλήνιο Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση, WebPage: www.TheatroEdu.gr, 21 Nov 2011
• Ευρωπαϊκό Τμήμα Διεθνούς Οργανισμού για το Θέατρο στην Εκπαίδευση (IDEA-Europe), "Αρχές και προθέσεις", Διακήρυξη για το Θέατρο/Δράμα στην Εκπαίδευση, Αθήνα, Νοέμβριος 2010 www.TheatroEdu.gr, 21 Nov 2011