Βυζαντινή Ιστορία Ι (324-1081)

Μάθημα 1^ο:  Εισαγωγή στο αντικείμενο του μαθήματος - Προβλήματα, συντελεστές και είδη πηγών της βυζαντινής ιστορίας

• Εισαγωγή στο ιστορικό αντικείμενο και στα περιεχόμενα του μαθήματος
• Το πρόβλημα του διαχωρισμού των περιόδων της βυζαντινής ιστορίας
• Οι τέσσερις συντελεστές (γενεσιουργοί παράγοντες) και τα κύρια επιμέρους χαρακτηριστικά του βυζαντινού κόσμου
• Η πραγματική ονομασία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας
• Οι κατηγορίες πηγών της βυζαντινής ιστορίας

Μάθημα 2^ο:  Περίγραμμα ιστορικών εξελίξεων - Η Βυζαντινή αυτοκρατορία από τον 4^ο έως τον 11^ο αι.

• Αυτοκράτορες και αυτοκρατορικές δυναστείες (4^ος - 11^ος αι.)
• Συνοπτική παράθεση / επισήμανση των κυριότερων γεγονότων και των σημαντικότερων ευρύτερων εξελίξεων από τον 4^ο έως και τον 11^ο αι.
• Χαρτογραφικές απεικονίσεις της Βυζαντινής αυτοκρατορίας (324-1081)

Μάθημα 3^ο:  Από την παλαιά στη δεύτερη Ρώμη (= Κωνσταντινούπολη) - O μετασχηματισμός της ύστερης Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας  (τέλη 3^ου - αρχές 4^ου αι.)  και η απαρχή  της λεγόμενης «πρώιμης βυζαντινής περιόδου»

• Η κρίση του Ρωμαϊκού κράτους κατά τον 3^ο αι. και οι μεταρρυθμίσεις του Διοκλητιανού (284-305)
• Οι πηγές για τον 4^ο αι.
• Η ριζοσπαστική πολιτική και οι μεταρρυθμίσεις του Κωνσταντίνου Α´ (306/24-337)
• Η σημασία και η αποτίμηση των αλλαγών κατά τα τέλη του 3^ου και τις αρχές του 4^ου αι.

Μάθημα 4^ο:  H περίοδος  διαμόρφωσης του βυζαντινού κόσμου και η επικράτηση του χριστιανισμού (4^ος αι.)

• Oι διάδοχοι του Κωνσταντίνου Α´ και οι πολιτικές εξελίξεις  μετά το 337
• Το τέλος της «εθνικής» θρησκείας (= πολυθεΐας) και η επικράτηση του χριστιανισμού μετά τη βασιλεία του Ιουλιανού (361-363)
• Η γοτθική απειλή και η πολιτική του Θεοδοσίου Α´ (379-395)
• Η ανακήρυξη του χριστιανισμού ως επίσημης & μοναδικής κρατικής θρησκείας από τον Θεοδόσιο Α´
• Η σταδιακή παρακμή των παλαιών αστικών ελίτ και οι μετασχηματισμοί στον αστικό βίο της πρώιμης Βυζαντινής αυτοκρατορίας
• Ο θεοδοσιaνός «διαχωρισμός» (;) Δύσης και Ανατολής (395) και η σημασία του
• Ανακεφαλαίωση: Μία νέα αυτοκρατορία στα τέλη του 4^ου αι.

Μάθημα 5^ο:  Η νέα αυτοκρατορία της Ρωμανίας (= Βυζαντινής αυτοκρατορίας) (5^ος αι.)

• Οι πηγές για τον 5^ο αι.
• Οι αυτοκράτορες κατά τον 5^ο αι.
• Οι σημαντικότερες πολιτικές εξελίξεις (395-518)
• Το γοτθικό πρόβλημα στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας
• Ο Θεοδόσιος Β´ (408-450) και οι διάδοχοί του
• Η πτώση της ρωμαϊκής Δύσης και η επιβίωση της βυζαντινής Ανατολής κατά τον 5^ο αι.
• Το πολίτευμα, οι πολιτειακοί παράγοντες και το αυτοκρατορικό αξίωμα στο πρώιμο Βυζαντινό κράτος
• Οι θεολογικές / δογματικές και λοιπές ενδοεκκλησιαστικές έριδες, οι αιρέσεις και ο ορισμός του ορθοδόξου δόγματος μέσω των πρώτων Οικουμενικών συνόδων

Μάθημα 6^ο:  Ο «αιώνας του Ιουστινιανού Α´» και η μερική ανάκτηση της πρώην ρωμαϊκής Δύσης (6^ος αι.)

• Οι πηγές για τον 6^ο αι.
• Η ιουστινιάνεια νομοθεσία
• Οι αυτοκράτορες του 6^ου αι.
• Αναστάσιος Α´ και Ιουστίνος Α´
• Η άνοδος του Ιουστινιανού Α´, η οικουμενική πολιτική του, τα επιτεύγματα, τα όρια και η βαριά κληρονομιά της
• Το ιουστινιάνειο νομοθετικό, διοικητικό και οικοδομικό έργο

Μάθημα 7^ο:  Από την ύστερη αρχαιότητα στους μεσαιωνικούς χρόνους - Η μετάβαση από την «πρώιμη» στη «μέση βυζαντινή περίοδο» (α´ μισό - μέσα 7^ου αι.)

• Οι πηγές για τους λεγόμενους «σκοτεινούς αιώνες του Βυζαντίου» (7^ος - 8^ος αι.)
• Σημαντικότερες πολιτικές εξελίξεις και γεγονότα κατά τον 7^ο αι.
• Oι Βυζαντινοί αυτοκράτορες κατά τον 7^ο αι.
• Ο βυζαντινο-περσικός πόλεμος επί Φωκά και Ηρακλείου (602/03-627/28)
• H απόκρουση των Αβαροσλάβων κατά την πολιορκία της Κων/πολης (626)
• Μονοενεργητισμός και μονοθελητισμός

Μάθημα 8^ο:  Το Βυζάντιο σε άμυνα: Οι Άραβες και η πτώση της ελληνορωμαϊκής Ανατολής - Σλάβοι και Βούλγαροι στη Χερσόνησο του Αίμου (7^ος - 8^ος αι.)

• Ο προφήτης Μωάμεθ και το Ισλάμ, οι αραβικές κατακτήσεις και η πτώση της ελληνορωμαϊκής Ανατολής (μέσα 7^ου αι.)
• Οι διάδοχοι του Ηρακλείου (πολιτειακά, ιδεολογικές και κοινωνικές τάσεις κατά τον 7^ο αι.)
• Η απόκρουση των δύο άμεσων αραβικών απειλών κατά της Κων/πολης (ca. 674-678; και 717-718)
• Οι πολιτικές επιπτώσεις της αραβικής επέκτασης και της μετέπειτα απόκρουσης των Αράβων και η «στροφή» της βυζαντινής πολιτειακής θεωρίας  
• Η σλαβική και η βουλγαρική εγκατάσταση στα Βαλκάνια (7^ος αι.), οι εδαφικές και λοιπές απώλειες και η διατήρηση του ελέγχου της νότιας Χερσονήσου του Αίμου από το Βυζάντιο (7^ος - 8^ος αι.)

Μάθημα 9^ο:  Ένα νέο κράτος και μία νέα κοινωνία κατά τους λεγόμενους «σκοτεινούς αιώνες» (8^ος - 9^ος αι.)

• Oι Βυζαντινοί αυτοκράτορες κατά τον 8^ο αι.
• Οι κύριες στρατιωτικές εξελίξεις κατά τον 8^ο αι.
• Η υποχώρηση του αστικού βίου και ο λεγόμενος «εξαγροτισμός» της αυτοκρατορίας (7^ος - 8^ος αι.)
• Οι μεταβολές στην οικονομία (7^ος - 8^ος αι.)
• Οι μεταρρυθμίσεις και οι αλλαγές στην κεντρική και επαρχιακή διοίκηση (7^ος - 9^ος αι.)
• Η νέα «θεματική» περιφερειακή και στρατιωτική οργάνωση του κράτους (μέσα 8^ου αι. κ.ε.)
• Η εικονοκλαστική διαμάχη επί Ισαύρων (726-787)

Μάθημα 10^ο:  Οι απώλειες και τα επιτεύγματα του Βυζαντίου κατά τον 9^ο αι.

• Οι πηγές για τον 9^ο αι.
• Αυτοκράτορες και δυναστείες της περιόδου
• Χάρτες και σημαντικότερες εξελίξεις - γεγονότα της περιόδου
• Ο Φράγκος ηγεμόνας Καρλομάγνος και η έριδα για τον αυτοκρατορικό τίτλο με το Βυζάντιο
• Η βουλγαρική απειλή επί χάνου Κρούμου στις αρχές του 9^ου αι.
• Οι μεταρρυθμίσεις («κακώσεις») του αυτοκράτορα Νικηφόρου Α´ (802-811)
• Η αραβική επέκταση στη Μεσόγειο (απώλεια Κρήτης, Σικελίας) και η καταστροφή του Αμορίου
• Η β´ χρονική φάση (ca. 815-842) και το οριστικό τέλος της Εικονομαχίας (843)
• Κύριλλος και Μεθόδιος: Ο εκχριστιανισμός των Σλάβων και των Βουλγάρων επί Μιχαήλ Β´
• Ο λόγιος πατριάρχης Φώτιος και το λεγόμενο «Φωτίειον σχίσμα»
• Ο Βασίλειος Α´ και η αιματηρή άνοδος της Μακεδονικής δυναστείας (867)

Μάθημα 11^ο:  Η ανάκαμψη του Βυζαντίου κατά το 10^ο αι.  και η λεγόμενη «βυζαντινή εποποιία»

• Οι πηγές για τον 10^ο αι.
• Η «βυζαντινή εποποιία» (ca. 960-1025) και οι παράγοντες που οδήγησαν στην επίτευξή της
• Οι αυτοκράτορες της περιόδου και η πολιτική σταθερότητα
• Η οικονομική και η δημογραφική άνοδος της αυτοκρατορίας κατά το 10^ο αι.
• Oι κοινωνικές εξελίξεις στην ύπαιθρο και ο ρόλος των «δυνατών»(= ισχυρών μικρασιατικών οικογενειών)
• Η στρατιωτική ισχυροποίηση του Βυζαντίου, ο παλαιός «θεματικός» και ο νέος μισθοφορικός στρατός
• Τα γεγονότα (βυζαντινή επέκταση στην Ανατολή, υποταγή Βουλγαρίας στα Βαλκάνια, ισχυροποίηση Βυζαντίου στη νότια Ιταλία)
• Χάρτες της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και των γειτόνων της κατά τον 10^ο και τις αρχές του 11^ου αι.

Μάθημα 12^ο:  Η βυζαντινή αντίφαση κατά τον 11^ο αι. - Από την ισχύ στην κατάρρευση

• Οι πηγές για τον 11^ο αι.
• Βυζαντινοί αυτοκράτορες κατά τον 11^ο αι.
• Το τέλος της Μακεδονικής δυναστείας και η μετέπειτα πολιτική αστάθεια
• Η πρόσκαιρη οικονομική ευμάρεια και η πνευματική άνθηση
• Οι πρώτες αρνητικές εξελίξεις μετά τη βυζαντινή εποποιία των 10^ου - 11^ου αι.:
• Η παρακμή των «θεμάτων» και η νέα διοικητική & στρατιωτική οργάνωση της αυτοκρατορίας
• Η εμφάνιση νέων εχθρών στα σύνορα του κράτους (Τούρκοι, Πετσενέγοι, Νορμανδοί)
• Το Σχίσμα Ανατολικής και Ρωμαϊκής Εκκλησίας (1054)
• Οι τουρκικές εισβολές και η κατάρρευση της βυζαντινής Μικράς Ασίας (ca. 1045-1085)
• Οι λόγοι της εξασθένισης του Βυζαντίου κατά τον 11^ο αι.
• Χάρτες της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και των γειτόνων της κατά τον 11^ο αι.

Μάθημα 13^ο:  Ανασκόπηση, συμπεράσματα, συζήτηση και οδηγίες για τις εξετάσεις

• Παράθεση και σχολιασμός χαρτών
• Γενικά συμπεράσματα
• Συζήτηση
• Οδηγίες για τις εξετάσεις

Διδάσκοντες: Γιώργος Λεβενιώτης, λέκτορας

Βιογραφικό: http://www.hist.auth.gr/sites/default/files/%CE%9B%CE%95%CE%92%CE%95%CE%9D%CE%99%CE%A9%CE%A4%CE%97%CE%A3.pdf

Georgios A. Leveniotis (b. 1974, Heraklion Crete) is “Doctor of Philosophy” (B.A. History, M.A. & Ph.D. Byzantine history) and Lecturer of Byzantine History at Aristotle University of Thessaloniki (School of History and Archaeology - Faculty of Philosophy, 2009-2015). He has also taught four years Byzantine history in graduates at Byzantine Research Center of Thessaloniki (2010-2014). He completed his Doctoral dissertation, deHdicated to the study of the political collapse of Byzantium in the East during the 11^th c. A.D., at Aristotle University of Thessaloniki (2007). He has made presentations at several national and international historical conferences.

He has published three major monographs: (1) Το στασιαστικό κίνημα του Νορμανδού Ουρσελίου στη Μικρά Ασία (1073-1076) (Thessaloniki 2004). (2) Η πολιτική κατάρρευση του Βυζαντίου στην Ανατολή. Το ανατολικό σύνορο και η κεντρική Μικρά Ασία κατά το β´ ήμισυ του 11^ου αι. (Thessaloniki 2007). (3) H Άβυδος του Ελλησπόντου και η περιοχή της  (Thessaloniki 2015, in press). He has also compiled and posted an official online manual of Byzantine history, which covers the period 324-1081 AD (2015). Moreover, he has published several articles and entries, including: “Τhe Edict of Abydos. Comments and Remarks on the Chronology and Content” (Thessaloniki 2010-2011), “Οbsequentes - privatum obsequium - Obsequium - Obsequioν - Οpsicion - Οψίκιον. Τhe Evolution of a Technical Term and the Early Period of Opsikion” (Τhessaloniki 2011), “Giustiniani Longo, Giovanni-Guglielmo” (Turnhout 2013), “Himerios” (Turnhout 2013), “The Dating of the Slavic Settlements in the Balkans and the Byzantine Sovereignty in the Area during the 7^th Century A.D.” (Nis 2013), “The Office of «Epeiktes» and Its Responsibilities in the Late Roman and Byzantine Times (3^rd - 11^th c. A.D.)” (Thessaloniki 2013). Finally, he has translated in Greek the historical handbook of Warren Treadgold, A Concise History of Byzantium, New York 2001 (Βυζάντιο. Eπίτομη ιστορία, Θύραθεν, Thessaloniki 2007).

Συνεργάτης Ανάπτυξης Περιεχομένου: Αλεξάνδρα Αντωνιάδου

Στόχος του μαθήματος είναι οι φοιτητές να κατανοήσουν τις αιτίες και την πορεία της μετάβασης από την ενιαία ύστερη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία στη μεσαιωνική Ρωμανία της Ανατολής, δηλαδή στη Βυζαντινή αυτοκρατορία (τέλη 3^ου - 7^ος αι.). Επιπρόσθετα, οι φοιτητές θα αφομοιώσουν τις μεταγενέστερες πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές που σημειώθηκαν στη Χερσόνησο του Αίμου και στον ανατολικό μεσογειακό κόσμο κατά τους 7^ο - 11^ο αι., καθώς αυτές μετέβαλλαν δραστικά και μόνιμα το διεθνές περιβάλλον και τις ευρύτερες συνθήκες στη συγκεκριμένη περιοχή. Τέλος, θα παρουσιαστούν στους φοιτητές οι βασικές πηγές της συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου.

Σκοπός του μαθήματος είναι η επισήμανση και ανάλυση των κυριότερων πολιτικών εξελίξεων και κοινωνικών μεταβολών που σημειώθηκαν στον ελληνορωμαϊκό κόσμο της Μεσογείου από τα τέλη του 3^ου έως και τον 11^ο αι. μ.Χ. Οι συγκεκριμένες δραματικές αλλαγές διαμόρφωσαν νέες κοινωνικές συνθήκες και ένα διαφορετικό διεθνές περιβάλλον. Αρχικά οδήγησαν, άλλοτε γρήγορα και βίαια και σε ορισμένους τομείς αργά και προοδευτικά, στη μετάβαση από τους ύστερους αρχαίους στους μεσαιωνικούς χρόνους (3^ος - 7^ος αι.). Μετέβαλλαν εντελώς τα πολιτικά σύνορα, τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες, την κοσμοαντίληψη και τον τρόπο ζωής των ανθρώπων στην προαναφερθείσα γεωγραφική περιοχή. Στο μάθημα αναλύονται τα σπουδαιότερα πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα που σημειώθηκαν στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας αλλά και στις παρυφές της και στις σχέσεις της με τους γειτονικούς της λαούς και κράτη από την εποχή της μονοκρατορίας του πρώτου χριστιανού Ρωμαίου αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Α´ (324-337) μέχρι την άνοδο του Αλεξίου Α´ Κομνηνού στο βυζαντινό θρόνο (1081).

Στο πλαίσιο του μαθήματος σκιαγραφούνται οι αλλαγές που σημειώθηκαν στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας τον 4^ο αι., η πτώση της ρωμαϊκής Δύσης τον 5^ο αι., η μερική και μάλλον εφήμερη ιουστινιάνεια reconquista κατά τον 6^ο αι. και η μετέπειτα πτώση της ελληνορωμαϊκής Ανατολής κατά τον 7^ο αι. Παρουσιάζονται επίσης τα βασικά στοιχεία της πολιτικής θεωρίας αλλά και της διοικητικής, οικονομικής και στρατιωτικής οργάνωσης του κράτους αυτής της περιόδου, τα οποία μεταβλήθηκαν ριζικά και επανειλημμένα από τον 4^ο έως τον 11^ο αι. Επισημαίνονται, επίσης, οι σπουδαιότερες μεταβολές σε όλες τις πτυχές του κοινωνικού βίου με έμφαση στην περιγραφή της αργής και σταδιακής αλλά τελικά απόλυτης επιβολής του χριστιανισμού έναντι της παλαιάς θρησκείας, των ποικίλων εσωτερικών δογματικών και διοικητικών διαμαχών στους κόλπους της χριστιανικής Εκκλησίας, του προοδευτικού «εξελληνισμού» του ανατολικού Ρωμαϊκού κράτους, αλλά και του μετασχηματισμού ή κατ’ άλλους παρακμής των αστικών του κέντρων καθώς και της κάμψης πολλών οικονομικών δραστηριοτήτων στον παλαιό ρωμαϊκό κόσμο. Επίσης, αναδεικνύονται οι λόγοι της επιβίωσης της αυτοκρατορίας μετά την επέκταση του Ισλάμ και των Αράβων αλλά και την πραγματοποίηση των σλαβικών και βουλγαρικών εγκαταστάσεων στα αυτοκρατορικά βαλκανικά εδάφη κατά τον 7^ο αι. 

Στα τελευταία μαθήματα αναλύεται η ισχυροποίηση της αυτοκρατορίας κατά τον 10^ο αι. και τις αρχές του 11^ου αι. και οι αιτίες της γρήγορης κάμψης της μετά τα μέσα του 11^ου αι.

Οι φοιτητές καλό θα είναι να έχουν παρακολουθήσει πρώτα το μάθημα ΙΒΥ 101 (Εισαγωγή στη Βυζαντινή Ιστορία), ώστε να έχουν εκ των προτέρων μία συνολική εποπτεία - θεώρηση των βασικών χαρακτηριστικών του Βυζαντινού κράτους, των περιόδων της Ιστορίας του και των κυριότερων ιστορικών εξελίξεων που σημειώθηκαν στο εσωτερικό και στις παρυφές του. Έτσι θα καταστεί δυνατή η περαιτέρω  εμβάθυνση στα ανωτέρω και σε άλλα συναφή ιστορικά ζητήματα, στο πλαίσιο του μαθήματος ΙΒΥ 601, και γενικά η κατανόηση των περιεχομένων και η ανταπόκριση στις ευρύτερες απαιτήσεις του τελευταίου μαθήματος.

• Ι. Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία Βυζαντινού κράτους. Τόμος Β´. Ιστορία Μέσης Βυζαντινής περιόδου (565-1081), Θεσσαλονίκη 1992 (Σημείωση: για την ιστορική περίοδο 565-1081, για την περίοδο 324-1081 οι φοιτητές μπορούν να διαβάσουν από το βιβλίο του ιδίου, Το Βυζαντινό κράτος)

 ή εναλλακτικά

• C. Mango (επιμ. αγγλ. έκδ..), Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Ιστορία του Βυζαντίου, μτφρ. Ο. Καραγιώργου, επιμ. ελλ. έκδ. Γ. Μωυσείδου, Αθήνα 2006 (Σημείωση: για ανάγνωση για τις εξετάσεις μόνο το τμήμα του βιβλίου που καλύπτει την περίοδο 324-1081)

Επιπλέον συνιστώμενη βιβλιογραφία

• A. H. M. Jones, Τhe Later Roman Empire 284-602. A Social, Economic and Administrative Survey, τ. 1-3, Oxford 1964
• Ιστορίατουελληνικούέθνους (Εκδοτική Αθηνών). Τόμος Ζ´. Βυζαντινός ελληνισμός. Πρωτοβυζαντινοί  χρόνοι, Αθήναι 1978, Τόμος Η΄. Η Βυζαντινή αυτοκρατορία του ελληνικού έθνους, 642-1071, Αθήναι 1979
• W. Treadgold, The Byzantine Revival, 780-842, Stanford California 1988
• W. Treadgold, Byzantium and its Army 284-1081, Stanford California 1995
• A. Demandt, Die Spätantike. Römische Geschichte von Diocletian bis Justinian, 284-565 n.Chr., München 1989
• Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή ιστορία. Α´ 324-610, Θεσσαλονίκη ²1996, Β΄1 610-867, Θεσσαλονίκη ²1998, Β΄2 867-1081, Θεσσαλονίκη ²1997
• G. Dagron, Η γέννηση μιας πρωτεύουσας. Η Κωνσταντινούπολη και οι θεσμοί της, 330-451, μτφρ. Μ. Λουκάκη Αθήνα 2000
• Ι. Ε. Καραγιαννόπουλος, Το Βυζαντινό κράτος, Θεσσαλονίκη ⁴2001
• Κ. E. Πλακογιαννάκης, Ελληνική ανατολική αυτοκρατορία των μέσων αιώνων. Τιμητικοί τίτλοι και ενεργά αξιώματα στο Βυζάντιο. Εθιμοτυπία, διοίκηση, στρατός, Αθήνα 2001
• W. Brandes, Finanzverwaltung in Krisenzeiten. Untersuchungen zur byzantinischen Administration im 6.-9. Jahrhundert, Frankfurt a.M. 2002
• Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί και χρονογράφοι. Τόμος Α´ (4^ος-7^ος αι.), Αθήνα 1997, Τόμος Β´ (8^ος-10^ος αι.), Αθήνα 2002, Τόμος Γ´ (11^ος-12^ος αι.), Αθήνα 2009
• Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Το πολίτευμα και οι θεσμοί της Bυζαντινής αυτοκρατορίας 324-1204. Κράτος - διοίκηση - οικονομία - κοινωνία, Αθήνα 2004
• J. F. Haldon, The Palgrave Atlas of Byzantine History, New York 2005
• Α. Ε. Λαΐου (γεν. εποπτ.), ΟικονομικήιστορίατουΒυζαντίουαπότον 7^οέωςτον 15^οαιώνα, επιστημ. επιτρ. C. Morrisson - X. Mπούρας - Ν. Οικονομίδης - Κ. Πιτσάκης, Αθήνα 2006
• C. Morrisson (διεύθ.), O βυζαντινός κόσμος. Τόμος Α´. Η Ανατολική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία (330-641), μτφρ. Α. Καραστάθη. επιμ. Α. Μυλωνοπούλου, εισαγ. Τ. Κιουσοπούλου, Αθήνα 2007
• Γ. Α. Λεβενιώτης, Η πολιτική κατάρρευση του Βυζαντίου στην Ανατολή. Το ανατολικό σύνορο και η κεντρική Μικρά Ασία κατά το β´ ήμισυ του 11^ου αι., τ. 1-2, Θεσσαλονίκη 2007.
• J.-Cl. Cheynet (διεύθ.), O βυζαντινός κόσμος. Τόμος Β´. Η Βυζαντινή αυτοκρατορία (641-1204), μτφρ. Α. Καραστάθη, επιμ. Γ. Μωυσείδου - Α. Παπασυριόπουλος - Α. Μαραγκάκη, Αθήνα 2011
• L. Brubaker - J. Haldon, Byzantium in the Iconoclastic Era, c. 680-850: A History, Cambridge - New York 2011